امروز ٣٥ سال پس از انقلاب ٥٧، در حالى از كوى و برزن، صداى اذان و مناجات مى‌آيد و خطبه‌هاى روحانيان از منبرهاى حقيقى و مجازى بلند است برخى مسئولان نظام و رسانه‌هاى رسمى، از بحران اخلاقى و ايمانىِ جامعه‌ى ايرانى سخن مى‌گويند و نسبت به آمار بالاى دروغ، اعتياد، افسردگى و خودكشى هشدار مى دهند.

اين هشدارها شاهدى است بر اين واقعيت كه هر چه خطبه و خطابه بيشتر شود لزوما اخلاق و ايمان رونق نمى‌يابد؛ آن، جانِ پيراسته‌ى واعظان است كه تاثير مى‌گذارد وگرنه به تعبير حافظ "نه هر كه سر بتراشد قلندرى داند".  

مشكلِ اين رابطه‌ى معكوس ميان افزايش خطابه و كاهشِ ايمان را در كجا بايد جستجو كرد؟!

امين الاسلامِ طبرسى (از محدثان قرن ششم هجرى) بخشى از وصيت پيامبر اسلام به ابوذر غفارى را در فصل پنجم كتاب "مكارم الاخلاق" آورده است كه از تفاوت اخلاقِ دوزخيان و بهشتيان مى‌گويد:

"اى ابوذر! پاره‌اى از بهشتيان، از برخى دوزخيان مى‌پرسند ما با آموزه‌هاى شما بهشتى شديم؛ حال چگونه است كه معلمان بهشت، خود راه به دوزخ برده‌اند؟! 

و پاسخ مى‌شنوند: ما همه را به خوبى و خير مى‌خوانديم اما خود اهل خير نبوديم!"

[يا اباذر، يطلع قوم من أهل الجنة على قوم من اهل النار، فيقولون: ماادخلكم النار و قد دخلنا الجنة لفضل تأديبكم و تعليمكم، فيقولون: إنا كنا نأمر بالخير و لانفعله] 

روحانيان و فقيهان، آمران و داعيانِ خيرند و همه را به اخلاق حسنه و مراعات "حق الله" و "حق الناس" فرا مى خوانند اما جمهورى اسلامى، آزمونى بود تا "آمران خير" را از "فاعلانِ" آن متمايز كند. مسلمانان، فقيهان و روحانيانِ‌شان را بيش از آنكه به فتواى شرعى بپذيرند به منش اخلاقىِ‌شان مى‌پذيرند و حُرمت‌شان را در قوّت روحى و طهارتِ عملى‌شان مى‌يابند. براى جامعه‌ی ايراني بسيار مهم و تعيين كننده بود كه فقيهان و "آيات‌الله" پس از رسيدن به قدرت، با "خلق‌الله" چه مى‌كنند؟

مرحوم استاد آيت‌الله منتظرى از نمونه‌هاى سرفرازِ اين آزمون بود و صورتِ"اخلاقى" زندگى‌اش او را از بسيارى از فقيهان متمايز كرده بود؛ در مراعاتِ حقوقِ انسان دروغ نمى‌گفت؛ از خبر بازداشت و اعدام، آشفته مى‌شد، كرامت انسان برايش "مسئله و دغدغه" بود و كتاب "رساله‌ی حقوقِ" او از همين تمايز اخلاقى متولد شد؛ او خود، مبناى تحرير رساله‌ی حقوق را چنين روايت مى‌كند:

"كرامت ذاتى انسان كه از قرآن و روايات استفاده مى شود، نمى تواند بدون حقوق ذاتى براى حقيقت انسان _ بدون ملاحظه عقيده او - تصور شود. زيرا كرامت نوعى ارزش دادن و ترجيح انسان از جهت انسانيت است و اين معنا مستلزم آن است كه انسان داراى حقوق فطرى، طبيعى و اجتماعى از قبيل حق حيات، حق آزادى انديشه و بيان و نظاير آن باشد. بر همين اساس نمى توان صرف داشتن عقيده خاص را _ گرچه حق باشد _ دليل بر امتياز دهى در اعطاى حقوق اجتماعى و شهروندى دانست".

فقيهان، نخست از "خير" مى‌نويسند و سپس آنها را مى‌توان با نوشته‌شان تطبيق داد و وفاق و نفاق‌شان را با آنچه گفته‌اند سنجيد؛ مرحوم استاد اما نخست ننوشت! اول عمل كرد و رساله‌ی حقوقِ "حقیقی"اش همان نامه‌ی "كناره‌گيرى از قدرت" بود در اوجِ قدرت. رساله‌ی حقوق آیت‌الله منتظری، حاصل دانش او نبود كه روایت زندگى و تجربه‌ی او بود.

درباره پيامبر اسلام آورده‌اند كه «كانَ خُلقهُ القرآن»، اخلاقش قرآن بود، خودش كتابش بود كه اگر جز اين بود چنان بر دل پیروان‌اش نمی‌نشست؛ قرآن، خُلقِ متصل پيامبر بود نه عقلِ منفصلش! روحانيان و فقيهان نيز از آنجا دوزخى مى‌شوند كه "اخلاق" را در حافظه‌ى منفصل‌شان مى‌گنجانند و مردم را با استناد به كلماتِ ذهنىِ‌شان، به خير فرا مى‌خوانند. 

وقتِ آن است كه روحانيت و دستگاه تبليغىِ حوزه، نگاهى "عمودى" به كارنامه و محصولات خود داشته باشد تا دريابد چرا افزايش تريبون‌هاى وعظ و خطابه‌اش با اخلاقى شدنِ جامعه، رابطه‌اى معكوس يافته و نتيجه‌ى منبرهاى پررونق، اخلاقِ بى‌رمق شده است؛ اين نه تنها به سود دين كه به سودِ نهاد دين نيز هست؛ حوزه اگر بخواهد در ميان مردم بماند بايد حسابش را از قدرت جدا كند و امضاى خود را از سياهه‌ى كارنامه‌ى غيراخلاقىِ قدرتِ منسوب به اسلام بردارد.