مصطفی رهبر

امر به معروف ونهی از منکر به عنوان یکی از فروع دین، دارای جایگاه ویژه ای در آموزه های اسلامی است. آیات قرآن کریم واحادیث وروایات رسیده از ائمۀ معصومین سلام الله علیهم دربارۀ وجوب امر به معروف ونهی از منکر از لحاظ فراوانی وشدت، آنچنانند که جای هیچ گونه شک وشبهه ای را پیرامون ضرورت عمل به این تکلیف الهی وشرعی باقی نمی گذراند. بعنوان پیش درآمد این نوشتار به برخی از مهمترین این موارد اشاره ای اجمالی وگذرا خواهم داشت.
آیات قرآن کریم
خداوند تبارک وتعالی درقرآن کریم، در موارد متعدد به این تکلیف عمومی اشاره نموده، وبرضرورت اجرای آن بعنوان یک " امر مولوی" تأکید شده است:
- (ولتکن منکم امه یدعون الى الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون)(آل عمران / 104)
“و باید از میان شما گروهى باشد که دعوت به خیر و امر به معروف و نهى از منکر کنند و آنها رستگارانند”.
- (کنتم خیرامه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله و لو آمن اهل الکتاب لکان خیرالهم منهم المومنون و اکثر هم الفاسقون)(آل عمران/ 110)
“شما بهترین امتى هستید که از میان مردم خارج شده‌اند امر به معروف و نهى از منکر مى‌کنید و به خدا ایمان دارید و اگر اهل کتاب ایمان بیاورند براى آنها بهتر است، بعضى از آنها مومنند و بیشتر آنها فاسقند”.
- (والمومنون و المومنات بعضهم اولیاء‌بعضى یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یقیمون الصلوه و یوتون الزکاه و یطیعون الله و رسوله اولئک سیرحمهم ‌الله ان الله عزیز حکیم)(توبه / 71)
“مردم مومن و زنان مومن بعضى از آنها اولیاء بعضى دیگرند، امر به معروف و نهى از منکر مى‌کنند و نماز را برپا مى‌دارند و زکات مى‌دهند و خدا و رسول او را اطاعات مى‌کنند و آنها کسانى هستند که خداوند بر آنها رحمت خواهد فرستاد به درستى که خداوند عزیز و حکیم است”.
- (الذین ان مکناهم فى الارض اقاموا الصلوه و آتوالزکاه و امرو بالمعروف و نهوا عن المنکر و لله عاقبه الامور)(حج/41)
“کسانى که اگر در زمین به آنها توانایى دهیم نماز را برپا مى‌دارند وزکات مى‌دهند وامر به معروف و نهى از منکر مى‌کنند و سرانجام امور از آن خداوند است”.
امر به معروف ونهی از منکر از منظر احادیث وروایات
در فرمایشات رسیده از ائمۀ معصومین سلام الله علیهم نیز جایگاه ویژه ای برای امر به معروف ونهی از منکر لحاظ شده است، وبا تأکید بر ضرورت احیاء وپاسداری از آن، صعود ویا سقوط جوامع بشری، درگرو عمل به این تکلیف الهی نهاده شده است:
1-    امام جعفر صادق سلام الله علیه فرمودند : الامر بالمعروف و النهى عن المنکر خلقان من خلق الله عزوجل فمن نصرهما اعزه الله و من خذ لهما خذله الله.( بحارالانوار- ج 97- ص 75 )
" امر بمعروف ونهی از منکر دو آفریدۀ الهی هستند، پس هرکس آنان را یاری دهد( برپا بدارد) خدواند او را یاری خواهد کرد، وهرکس آنان را خوار سازد(برپا ندارد)، خدواند او را خوار خواهد نمود.
2-    پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: من امر بالمعروف و نهى عن المنکر فهو خلیفه الله فى الارض و خلیفه رسوله.( مستدرک سفینه البحار – ج 3- ص 153)
" هرآنکس که امر به معروف ونهی از منکر نماید، پس همانا او خلیفه وجانشین خدا وجانشین پیامبر خداوند برروی زمین است."
3-    امیرالمؤمنین امام علی سلام الله علیه فرمودند : غایه الدین الامر بالمعروف والنهى عن المنکر و اقامه الحدود( جامع احادیث الشیعه – ج 14- ص 383)
" غایت وهدف دین (برپاداری) امر به معروف ونهی از منکر واقامۀ حدود است."
4-    امیرالمؤمنین امام علی سلام الله علیه فرمودند : ما اعمال البر کلها و الجهاد فى سبیل الله عندالامر بالمعروف و النهى عن المنکر، الا کنفثه فى بحر لجی...( بحارالانوار- ج 97- ص89)
" تمامی نیکیها وخوبیها وجهاد در راه خداوند در برابر امر به معروف ونهی از منکر چیزی نیستند مگر چون حبابی در یک دریای خروشان..."
5-    امیرالمؤمنین امام علی سلام الله علیه فرمودند : الامر بالمعروف افضل اعمال الخلق( مستدرک الوسائل- ج 12- ص 185)
" امر به معروف ونهی از منکر برترین اعمال بندگان است."
6-    امام جعفر صادق سلام الله علیه به نقل از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند : ان الله لیبغض المومن الضعیف الذى لادین له- فقیل: و ما المومن الضعیف الذى لا دین له؟- قال:‌الذى لا ینهى عن المنکر( بحارالانوار- ج 69- ص 228)
" خداوند برمؤمن ضعیفی که دین ندارد، غضب می نماید- پس پرسیده شد: که مؤمن ضعیفی که دین ندارد کیست؟ - فرمودند : آنکس که نهی از منکر نمی کند."
فلسفه ای عملی
صدیقۀ کبری، فاطمۀ زهرا سلام الله علیها در خطبۀ مشهور فدکیه دراشاره ای گویا به فلسفۀ "امر به معروف ونهی از منکر" میفرمایند:
" ... والأمر بالمعروف مصلحه للعامه".
" خدواند امر به معروف را برای مصلحت همگانی قرار داد."
از دیدگاه حضرت زهرا سلام الله علیها مصلحت، وبه صلاح رسیدن همگان درپرتو احیای امر به معروف میسر وممکن است. اشاره به این کارکرد امر به معروف در جامعه، یعنی به صلاح رساندن اجتماع درپرتو تطبیق این فریضۀ الهی، در حقیقت مقوله ای است که باید به دقت در تمامی لایه های سیاسی، اقتصادی واجتماعی جامعه مورد دقت واز عالی ترین سطوح قدرت مورد نقد وبررسی قرار گیرد وراهکارهای عملی تطبیق آن در جامعۀ امروز مورد بررسی وهم اندیشی قرار گیرد.
نگاهی تطبیقی
پرداختن به مبحث الفاظ وواژگان بکار رفته در متن آیات وروایات ومولوی بودن اوامر مطرح شده درآنها، گسترده تر ازآنستکه در این نوشتار فشرده بدان پرداخته شود، اما تلاش خواهم نمود که درآینده با نگاهی تفصیلی به این نصوص دینی به بررسی انگیزه ها وفلسفۀ این فریضۀ الهی بپردازم.

آنچه دراین گفتار مدنظر بوده است توجه به تطبیقات عملی این امرالهی درعرصۀ سیاسی است که درزیر مورد بحث وبررسی قرار خواهد گرفت. امر به معروف ونهی از منکر ممکن است بصورتهای گوناگون در زندگی فردی واجتماعی وسیاسی مسلمانان بروز وظهور بیابد. باتوجه به شرایط فعلی حاکم بر کشور، پرداختن به یکی از مهمترین نمودهای سیاسی این تکلیف شرعی، موضوع این نوشتار خواهد بود. 
با توسعه یافتگی جوامع امروز وگسترش دایرۀ کیفی وکمی روایط سیاسی واجتماعی، مهمترین دغدغه فلسفۀ سیاسی بویژه در چند دهۀ اخیر پاسخگو نمودن  قدرت، پرسش پذیری ونقد پذیری نهاد حکومت ونظارت پذیر نمودن آن، بوده وهست. فارغ از نوع حکومت وساختار آن، "امر به معروف ونهی از منکر" را می توان در فرهنگ نامۀ سیاسی مدرن هم ارز  واژۀ "نظارت" قلمداد. هرچند ممکن است در صحت وسقم این ادعا گفتگوهای فراوانی صورت بگیرد، اما دست کم این ادعا که، "امر به معروف ونهی از منکر"، بواسطۀ آنکه شامل بازداشت از تمامی زشتیها ومنکرات وامر وفرمان ودعوت به انجام نیکی هاست، شایسته ترین مترداف واژۀ "نظارت" در فرهنگ سیاسی می تواند قلمداد شود، به نوعی مورد توافق ضمنی است. بهرحال، دراصل این موضوع که امر به معروف ونهی از منکر در سطح سیاسی می تواند ازلوازم ایجاد فضای سالم سیاسی در یک جامعه وتدوام وپویایی آن باشد، تردیدی نیست.
آمران به معروف وناهیان از منکر
پس از ساختن چنین قیاسی، وبا حرکت در جهت عکس، به ابزارهای عملی تطبیق این تکلیف شرعی، می توان پی برد.همچنانکه بشر امروز با حفظ برخی مفاهیم کلاسیک وسنتی، به تلاش در نوگرایی و"مدرن نمودن" ابزارهای" زندگی خویش می پردازد، می توان به ابزارهای نوینی اندیشید که در جامعۀ امروز تحقیق این تکلیف الهی را باتوجه به گستردگی ساختارهای سیاسی وپیچیدگی فزآیندۀ آنها، محقق نمایند.
بواسطۀ چنین رویکردی می توان اظهار داشت که تطبیق فعلی "نظارت" در دنیای سیاست امروز بواسطّۀ راهکارهای عملی گوناگون صورت می پذیرد. "احزاب" و "نهادهای حقوق بشری" در بخش سیاسی، " سندیکاها" و"اصناف" و" نهادهای جامعۀ مدنی" همه وهمه بعنوان "نهادهایی" که نقش نظارت بر کانونهای مختلف قدرت، نقد وارائۀ طریق به ارباب قدرت را ایفا می نمایند، در حقیقت بازوی اجرایی این نظریۀ "اجتماعی" اسلام دردنیای امروز ودرجهت ساختن "شهروندانی مسؤول" بشمار می روند.
ولایت مطلقۀ فقیه لازمۀ ترک این ضروری دین
پس از غیبت امام معصوم عجل الله تعالی فرجه الشریف، وعدم دسترسی به وجود مقدس آن حضرت، مدعای هیچ کس مبنی بر عصمت ومبرا بودن از لغزش وخطا پذیرفتنی نیست. وجود خطا ولغزش، بویژه در کانون های قدرت بواسطۀ سرشت ذاتی انحراف موجود در ذات قدرت، ضرورت توجه وپافشاری بر لزوم اجرای وتطبیق این تکلیف شرعی را بویژه در بخش سیاسی، بایسته می کند. اساساً می توان سالم سازی فضای سیاسی در بالاترین رؤوس هرم قدرت، پیش درآمد ومقدمۀ ورود به بخش های تطبیقی فردی واجتماعی این فریضه بشمار آورد.
ازاین دیدگاه، تئوری ولایت مطلقۀ فقیه بعنوان نظریه ای که ناظر به ولایت غیر معصوم در زمان غیبت معصوم علیه السلام است، با لحاظ کردن تمامی اختیارات وشؤون معصوم برای فردی غیر معصوم، درحقیقت جای هرگونه نقد ودر حقیقت "امر به معروف ونهی از منکر" را بر جامعه می بندد تا بدانجا که می توان گفت این نظریه در تقابل با تحقق فعلی وعینی امر به معروف ونهی از منکر درجامعه قرار می گیرد، وتالی فاسد آن ترک امر به معروف ونهی از منکر خواهد بود،آنچه تجربۀ سی وچندسالۀ ولایت فقیه درکشور ما بخوبی نمایانگر آن بوده است.

ولایت مطلقۀ فقیه از یک سو با قرار دادن غیر معصوم درجایگاه معصوم می کوشد، به تمامی اعمال وکردار غیرمعصوم جامۀ مشروعیت بپوشاند، واز سوی دیگر راه هرگونه نقد را بر گفتار وکردار "ولی فقیه " می بندد، صداهای مخالف را خاموش وهرگونه ندای خیرخواهانه ای را محدود می نماید.
نمونه های تقابل تئوری ولایت مطلقۀ فقیه وانکار ضروری "امر به معروف ونهی از منکر" را در بزنگاههای گوناگون تاریخ انقلاب ایران بروشنی مشاهده نمود.بدستور آیت الله خمینی تمامی کانون های نقد قدرت وگفتمان مسلط برفضای قدرت در ابتدای انقلاب، محدود ومنزوی شدند. آیت الله خمینی نه تنها صداهای جمعی متجلی در قالب "احزاب" و"گروهها" را بر نتافت، بلکه حتی در سطح فردی نیز هیچ گونه نقدی را تحمل نکرد. احزاب منتقد، که  می توانستند نقشی بسیار مهم، در سالم سازی فضای سیاسی ایفا نمایند، بدستور آیت الله خمینی محدود ودرنهایت ممنوع شدند.
پس از آیت الله خمینی ودر زمان رهبری آقای خامنه ای نیز این تقابل تابدانجا پیش می رود که حتی نهادهایی چون مجلس خبرگان قانون اساسی که یکی از فلسفه های وجودی شان نظارت برعملکرد رهبری، ودر حقیقت امر به معروف ونهی از منکر اوست، از ادای این حداقل وظیفۀ خود نیز سرباز می زنند واز نظارت خبرگان بعنوان "نظارت حراستی" (!!) تعبیر می کنند وبه عبارت صریح تر آشکار خود را نگهبانان رهبری می دانند!!
جالب اینکه نه تنها فعالیت احزاب در حاکمیت ولایت مطلقۀ فقیه محدود وممنوع می شود، ونهادهای نظارتی عملاً به نهادهایی فرمایشی وانتصابی بدل می شوند، بلکه نقدهای شخصی ونامه های نصح آمیز منتقدان به رهبر، برتافته نمی شود، ونویسندگان وآمران به معروف وناهیان از منکر، بلافاصله به بند کشیده می شوند ومورد تعقیب وآزار وشکنجه قرار می گیرند. حتی شخصیتهای بلندپایۀ دینی ومذهبی نیز وقتی اقدام به نهی از منکر وامر به معروف  می کنند، از این برخوردهای غیر شرعی درامان نمی مانند. برخورد آیت الله خمینی با مراجعی چون آیات عظام سید کاظم شریعتمداری، سید حسن طباطبایی قم، سید محمد شیرازی، حسینعلی منتظری و... که تنها برای ادای وظیفۀ شرعی خود لب به سخن واعتراض گشوده بودند، شواهدی بر مدعای اثبات تلازم پذیرش "ولایت مطلقۀ فقیه" و ترک "امر به معروف ونهی از منکر" بشمار می آیند.
امر به معروف ونهی از منکر بعنوان یکی از راهکارهایی عملی نقد گفتمان قدرت حاکم وبرای نظامی که دست کم درمدعا صفت اسلامی بودن را یدک می کشد، باید بعنوان سنجش ومحکی برای اثبات صادقانه بودن این ادعا قرار گیرد. آنچه در عمل نه تنها مورد توجه وتطبیق قرار نگرفته است بلکه دقیقاً عکس آن نیز به اثبات رسیده است. گویا سرشت این تئوری مستلزم انکار یکی ازبدیهی ترین ضروریات دین ومذهب وترک آن است.