حوزه های علمیه شیعه تا تبدیل شدن به نهادهای اجتماعی منسجم مسیر زیادی دارند، به همین دلیل تصویر یکپارچه ایی از آنچه منش رواداری و سعه صدر مذهبی خوانده میشود ارائه نمیکنند. نتیجتا تلاش ها برای ارائه یک قالب واحد از رواداری مذهبی در حوزه عموما مشکل ساز بوده است.

ما با دو تصویر متفائت از رواداری و عدم آن در دو حوزه اصلی شیعیان در قم و نجف مواجه هستیم. میزان رواداری در این حوزه ها به سه عنصر وابستگی دارد: محیط اجتماعی حوزه ها، ساختار سیاسی حاکم بر کشور و نگرش صاحب منصبان مذهبی.

با مقایسه حوزه های قم و نجف میتوان به نقش مهم محیط اجتماعی و تاثیرش بر نگاه هرکدم بر ادیان دیگر پی برد. حوزه فعلی قم از زمان تاسیس توسط شیخ عبدالکریم حائری یزدی (1859 – 1937) در محیط بسته شیعی قرار دارد که نه معلمان و نه دانش آموزان آن هیچگونه ارتباط مستقیمی با پیروان ادیان دیگر ندارند. حتی هرگونه تفاوت مکتب و دکترین متفاوت تحمل نشده و به شدت سرکوب شده است. نمونه های متعددی از این نوع سرکوب در تاریخ معاصر حوزه قم وجود دارد. ابولفاضل برقعی (1908- 1993) یکی از مشهورتین فقهای قم که در برخی موارد مشخص قثه شیعه نظرات بحث برانگیزی داشت، بارها و بارها مورد آزار و اذیت قرار گرفت و در نهایت به اجبار قم را ترک کرد.

در 24 بهمن 1384 (13 فوریه 2006) با جمع شدن برخی علمای حوزه قم و عوام حسینه دراویش در قم در یک شب ویران شد و تمام اعضای فعال آن بازداشت شدند، این در حالی است که طریقت دراویش تقاوت بسیار اندکی با عقاید شیعه دارد و برخی از رهبران دراویش ارتباط خوبی با روح الله خمینی موسس جمهوری اسلامی داشتند.

به رغم تمام اینها، تحت رهبری ایت الله حسین بروجردی، قم یکی از مهمترین مراکزی بود که نزدیکی بین فرقه های مختلف اسلامی را تشویق میکرد. به علاوه تعدادی از معروفترین شاگردان ایت الله بروجردی مانند حسن علی منتظری، نعمت الله صالحی نجف آبادی و علیپناه اشتهاردی از مهمترین طرفداران رواداری با مسلمانان اهل سنت بودند. هرچند که تمامی آنها مورد غصب قرار گرفته و از متن حوزه حذف شدند.

در حال حاضر ایده نزدیکی و گفتگوی شیعه و سنی موضوع کاملا شناخته شده ایی در حوزه است. با اینحال این رواداری فقط مختص به دنیای خارج است. هنگامی که به محیط داخل حوزه علمیه قم میرسد یا هنگامی که صحبت از داخل مزرهای ایران است این ایده محدود تر و ابتر میشود. به عنوان مثال تلاش برای حذف برقعی بخاطر دیگاهش – که شباهت به اهل سنت داشت – در زمان رهبری بروجردی – از مهمترین طرفدارن نزدیکی شیعه و سنی – رخ میدهد. مثال دیگر شیخ علی پناه اشتهاردی امام جماعت مدرسه فیضیه است - مدرسه مرکزی در حوزه علمیه قم – که پس انتقاد از حدیثی درباره خلفای اهل سنت به شدت مورد تمسخر و نفرین قرار میگیرد. 

وجود مراکز مختلف در قم که به انتقاد و سوال عقاید و دیدگاه ادیان دیگر میپردازند وجهی مهمتر از این مشکل است، آنها اغلب با حالت مبارزه و تحقیر با ادیان غیر اسلامی برخورد میکنند. در آخرین برخورد از این دست علیرضا روزبهانی – مدیر فرقه ها و مذاهب در حوزه علمیه قم – از بهائیت به عنوان یک بدعت نامبرده بود و به وجود حقوق مدنی برای پیروان این آئین اعتراض کرده بود و هشدار داده بود که این حقوق اولیه باعث خواهد شد که بهائیان بدنبال حقوق برابر باشند.

ساختار سیاسی ایران نظارت دقیق و امنیتی بر عملکرد حوزه علمیه قم دارد و ایدئولوژی سیاسی خود را پیگیری میکند. سیاست کلی و عمومی آنها تشویق نزدیکی بین مذاهب مختلف اسلامی است اما بطور همزمان از هرگونه فعالیت پیروان دیگر مذاهب جلوگیری میکنند. این محدودیت حتی شامل شیعیانی میشود که ایدئولوژی آنها التقاطی، بدعت و فرقه ایی نامیده میشود. این استاندارد دوگانه به وضوح تاکتیکی و فایده گرایانه بودن نگرش حاکمیت سیاسی و عدم وجود برنامه ریزی استراتژیک در برخورد با رواداری دینی نشان میدهد.

تفاوت آشکاری بین حوزه های نجف و قم در سه فاکتور ذکر شده در بالا وجود دارد. گوناگونی محیط اجتماعی شهر نجف و گوناگونی کشور عراق مانع از ظهور رادیکالیسم مذهبی شده است. نجف تا چند دهه قبل اقلیت مسیحی و یهودی را در اطراف شهر جای داده بود، به همین دلیل شاهد آشکاری بر رویکرد مبارزه جویانه با طرفداران ادیان دیگر وجود ندارد. این برخلاف درگیری های تاریخی است که بین مذاهب مختلف اسلامی در طول تاریخ در این شهر رخ داده بوده است. واضح ترین مثال درگیری بین طرفداران اصولی و اخباری در قرن های 18 و 19 میلادی بوده است.

حوزه نجف تحت رهبری آیت الله سید عبدالقسیم الخوئی به تدریج به سمت نهادینه کردن رواداری مذهبی پیش رفت. با صدور قوانینی در حوزه های علمیه شیعه، خوئی رواداری و تحمل بیشتر را به حوزه نجف آورد. مهمترین این قوانین عبارتند از: جلوگیری کردن از دخالت دین در سیاست و سیاست در دین، ممانعت علما و فقهیان از ورود به قدرت سیاسی، متوقف کردن برخی مجازات ها از قبیل سنگسار، قطع عضو و ... و همینطور پذیرش حقوق برابر برای غیر مسلمانان از جمله حق قسم خوردن به کتاب های آسمانی به غیر از قرآن در دادگاه های اسلامی.

بیشترین پتانسیل رواداری که در حوزه علمیه نجف شاهد هستیم از نسل شاگردان آیت الله خوئی برجای مانده است. به علاوه آیت الله علی سیستانی نیز در پیشبرد این رواداری نقشی مهم ایفا نموده است. در مصاحبه با المانیتور، آندره ترنیتی، نماینده سازمان مسیحیان سینت اگدیو از سفرش به نجف و مواجهه با سطح بالای رواداری در حوزه علمیه نجف و مردم عامی میگوید. ترنیتی و دیگر عضو بلندمرتبه مسیحی از واتیکان در هشتم ژانویه به دیدار آیت الله سیستانی آمده بودند. در طول این دیدار سیستانی میگوید هر گونه عدم تحمل و خشونت برعلیه مسیحیان میتواند خسرانی غیرقابل جبران برای عراق باشد.

جدایی نسبی حوزه و دولت در عراق پتانسیل بیشتری را برای رواداری ایجاد کرده است. گروه های سکولار و غیرمذهبی فعال هستند و با هیچ مخالفتی مواجه نمیشوند. به عنوان مثال دفتر حزب کمونیست عراق در همسایگی منزل آیت الله خویی در نجف قرار دارد و فعالیت های سیاسی و اجتماعی خود را بدون هیچ مشکلی ادامه میدهد. سید جواد خوئی از نوادگان آیت الله خوئی در طول مصاحبه ایی با المانیتور این موضوع را طبیعی و مثالی از فعالیت هایی میداند که همسو با حوزه علمیه نجف نیستند و همچنان بکار خود ادامه میدهند.

رواداری در نجف را نمیتوان به تمام گروه های فعال در حوزه نسبت داد. در کنار این فضای تعامل و تحمل در حوزه مراکز کوچی وجود دارند که اشکالی از خشونت، سرکوب و عدم تحمل را نمایندگی میکنند. رهبران بعضی جریانات سیاسی مذهبی که در نجف حضور دارند خواهان تغییر قوانین کشور به قوانین اسلامی هستند، در خواستی که در بسیاری از جهات با تعامل مذهبی و رواداری در تضاد است. به علاوه میتوان این عدم تحمل را همچنان در میان برخی معلمان و دانش آموزان حوزه علمیه نجف یافت.

به طور کلی ترقی و پیشرفت در سیستم های ارتباطی، فرصت ایجاد مراکز آموزش و تحقیق مذهبی – اغلب در غرب – برای طلبه های شیعه توانسته است سطح بالاتری از راواداری و تحمل را در میان اعضای حوزه علمیه نجف ایجاد کند و این تنها به فضای خود حوزه وابسته نبوده است. امید است روزی با اتحاد دوباره بین حوزه های نجف و قم پتانسیل بالاتری از رواداری و تحمل ایجاد شود.