حضرت امام حسن مجتبى سلام الله علیه فرمود هنگام شهادت پدرم كه رسيد شروع به وصيت نمود: هَذَا مَا أَوْصَى بِهِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ- أُوصِي الْمُؤْمِنِينَ بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ- وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ- أَرْسَلَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ- وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ- وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ سَلَّمَ- ثُمَّ إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ- لا شَرِيكَ لَهُ وَ بِذلِكَ أُمِرْتُ- وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ- ثُمَّ إِنِّي أُوصِيكَ يَا حَسَنُ وَ جَمِيعَ وُلْدِي- وَ أَهْلَ بَيْتِي وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي مِنَ الْمُؤْمِنِينَ- بِتَقْوَى اللَّهِ رَبِّكُمْ- وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا- فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص يَقُولُ- صَلَاحُ ذَاتِ الْبَيْنِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ- وَ إِنَّ الْمُبِيرَةَ وَ هِيَ الْحَالِقَةُ لِلدِّينِ «3» فَسَادُ ذَاتِ الْبَيْنِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ- انْظُرُوا ذَوِي أَرْحَامِكُمْ- فَصِلُوهُمْ يُهَوِّنُ اللَّهُ عَلَيْكُمُ الْحِسَابَ- اللَّهَ اللَّهَ فِي الْأَيْتَامِ «1» لَا يَضِيعُوا بِحَضْرَتِكُمْ- فَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص يَقُولُ- مَنْ عَالَ يَتِيماً حَتَّى يَسْتَغْنِيَ- أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ بِذَلِكَ الْجَنَّةَ- كَمَا أَوْجَبَ لِآكِلِ مَالِ الْيَتِيمِ النَّارَ- اللَّهَ اللَّهَ فِي الْقُرْآنِ- فَلَا يَسْبِقَنَّكُمْ إِلَى الْعِلْمِ «2» بِهِ غَيْرُكُمْ- اللَّهَ اللَّهَ فِي جِيرَانِكُمْ- فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص أَوْصَى بِهِمْ- مَا زَالَ يُوصِي بِهِمْ حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَيُوَرِّثُهُمْ- اللَّهَ اللَّهَ فِي بَيْتِ رَبِّكُمْ فَلَا يَخْلُو مِنْكُمْ مَا بَقِيتُمْ- فَإِنَّهُ إِنْ تُرِكَ لَمْ تُنَاظَرُوا- وَ أَدْنَى مَا يَرْجِعُ بِهِ مَنْ أَمَّهُ أَنْ يُغْفَرَ لَهُ مَا سَلَفَ «3»- اللَّهَ اللَّهَ فِي الصَّلَاةِ- فَإِنَّهَا خَيْرُ الْعَمَلِ إِنَّهَا عِمَادُ دِينِكُمْ- اللَّهَ اللَّهَ فِي الزَّكَاةِ- فَإِنَّهَا تُطْفِئُ غَضَبَ رَبِّكُمْ- اللَّهَ اللَّهَ فِي صِيَامِ شَهْرِ رَمَضَانَ- فَإِنَّ صِيَامَهُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ- اللَّهَ اللَّهَ فِي الْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاكِينِ- فَشَارِكُوهُمْ فِي مَعَايِشِكُمْ- اللَّهَ اللَّهَ فِي الْجِهَادِ بِأَمْوَالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ وَ أَلْسِنَتِكُمْ- فَإِنَّمَا يُجَاهِدُ رَجُلَانِ إِمَامٌ هُدًى- أَوْ مُطِيعٌ لَهُ مُقْتَدٍ بِهُدَاهُ- اللَّهَ اللَّهَ فِي ذُرِّيَّةِ نَبِيِّكُمْ- لَا تُظْلَمَنَّ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ- وَ أَنْتُمْ تَقْدِرُونَ عَلَى الْمَنْعِ عَنْهُمْ- اللَّهَ اللَّهَ فِي أَصْحَابِ نَبِيِّكُمُ- الَّذِينَ لَمْ يُحْدِثُوا حَدَثاً وَ لَمْ يَأْوُوا مُحْدِثاً- فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص أَوْصَى بِهِمْ- وَ لَعَنَ الْمُحْدِثَ مِنْهُمْ وَ مِنْ غَيْرِهِمْ- وَ الْمُؤْوِيَ لِلْمُحْدِثِينَ- اللَّهَ اللَّهَ فِي النِّسَاءِ وَ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ- فَإِنَّ آخِرَ مَا تَكَلَّمَ بِهِ نَبِيُّكُمْ أَنْ قَالَ- أُوصِيكُمْ بِالضَّعِيفَيْنِ- النِّسَاءِ وَ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ- الصَّلَاةَ الصَّلَاةَ الصَّلَاةَ- لَا تَخَافُوا فِي اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ- يَكْفِكُمْ مَنْ أَرَادَكُمْ وَ بَغَى عَلَيْكُمْ «1»- قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً كَمَا أَمَرَكُمُ اللَّهُ- وَ لَا تَتْرُكُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ- فَيُوَلِّيَ اللَّهُ أَمْرَكُمْ شِرَارَكُمْ- ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا يُسْتَجَابُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ- عَلَيْكُمْ يَا بَنِيَّ بِالتَّوَاصُلِ وَ التَّبَاذُلِ وَ التَّبَادُرِ- وَ إِيَّاكُمْ وَ التَّقَاطُعَ وَ التَّدَابُرَ وَ التَّفَرُّقَ- وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى- وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ- وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ- وَ حَفِظَكُمُ اللَّهُ مِنْ أَهْلِ بَيْتٍ وَ حَفِظَ نَبِيَّكُمْ فِيكُمْ «2»- أَسْتَوْدِعُكُمُ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَيْكُمُ السَّلَامَ- وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ- ثُمَّ لَمْ يَزَلْ يَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَتَّى مَضَى. اين وصيت على بن ابى طالب برادر محمد رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم و پسر عمو و مصاحب او است. اولين وصيت من گواهى به يكتائى خدا و رسالت حضرت محمد برگزيده خداست كه بعلم خود او را انتخاب نمود و بنمايندگى خويش معين كرد. گواهى ميدهم كه خداوند مردگان را برميانگيزاند. و از اعمال مردم بازخواست خواهد نمود و مطلع از اسرار دلها است. اينك ترا وصيت ميكنم حسن جان بآنچه پيامبر اكرم مرا سفارش نموده تو شايسته وصايت هستى. وقتى من از دنيا رفتم ملازم خانهات باش. و بر خطاى خويش گريه كن. مبادا دنيا بزرگترين هم و كوشش تو باشد. بتو سفارش ميكنم پسرم، نماز را در اول وقت آن بخوان و زكات را در موقعش باهل آن بپرداز. و در هنگام شبهه و اشتباه ساكت باش، و اقتصاد و عدالت را رعايت كن در هنگام خشنودى و خشم. همسايهدار و مهماننواز باش. و به گرفتاران و مبتلايان رحم كن. ارتباط خويشاوندى را رعايت كن، تهيدستان را دوست بدار و از نشستن با آنها استقبال كن. تواضع را فرو مگذار كه شايستهترين عبادت است آرزو را كوتاه كن و بياد مرگ باش. در دنيا پارسا باش كه تو در گرو مرگى و هدف بلاها. و در كشاكش بيماريها تو را سفارش ميكنم از خدا بترس در پنهان و آشكار. عجله در سخن و عمل بخرج مده وقتى مقابل با امرى از امور آخرت شدى مشغول آن شو ولى اگر كارى از كارهاى دنيا برايت پيش آمد دقت بخرج بده تا درست صلاحيت آن را تشخيص بدهى. بپرهيز از جاهائى كه مورد تهمت قرار ميگيرى و بتو مظنون مىشوند. زيرا همنشين بد، روى شخص اثر ميگذارد. پسرم براى خدا عمل كن و از ناسزا متنفر باش و بكار نيك امر كننده و از كار بد بازدارنده باش، با برادران برادرى كن در راه خدا. و اشخاص خوب را براى خوبيشان دوست بدار. و با فاسق مدارا كن از نظر دينى ولى در دل دوستش مدار و عملا نيز با او مخالف باش تا مبادا شبيه او بشوى. بپرهيز از نشستن در سر بازارها و بحث و گفتگو را با كسانى كه داراى عقل و علم نيستند رها كن. در زندگى پسرم ميانهرو باش و در عبادت اقتصاد و اندازه را رعايت كن. سعى كن عبادتى را كه طاقت دارى و دشوار بر تو نيست بطور مداوم انجام دهى خاموشى را از دست نده تا سالم بمانى، براى خود پيش فرست تا بهرهاش را ببرى. كار نيك را بياموز تا دانا شوى پيوسته در هر حال بياد خدا باش. نسبت به بچههاى كوچك خانواده و بستگان خود رحم داشته باش و بزرگتران را احترام نما هر غذائى كه ميخواهى بخورى تا صدقه از آن ندادهاى نخور. روزه بدار كه روزه زكات بدن است و سپرى (از آتش قيامت) براى روزهداران. با نفس خود مبارزه كن، از همنشين خود بپرهيز و از دشمن اجتناب كن. از مجالس ذكر و ياد خدا غافل مشو دعا زياد بكن پسرم من نصيحتى را از تو فروگذار نكردم اين ديگر جدائى است بين من و تو. ترا سفارش ميكنم نسبت به برادرت محمد او علاقمند بتو است و پسر پدر تو است و ميدانى كه او را دوست ميدارم و اما برادرت حسين پسر مادر تو است نميخواهم در باره او سفارش كنم. خدا نگهدار شما است از او تقاضا ميكنم كه كار شما را اصلاح نمايد و حافظ شما از شر تبهكاران و ستمگران باشد، صبر كنيد صبر. تا خداوند امر و فرمان خود را اجرا كند نيروئى نيست مگر بوسيله خداى بزرگ و والا. تحف العقول وصيت امير المؤمنين هنگام وفات. اين وصيت على بن ابى طالب است مؤمنين را سفارش ميكنم به شهادت لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وحده لا شريك له و رسالت محمد مصطفى صلى اللَّه عليه و آله. مواعظ امامان عليهم السلام-ترجمه جلد هفدهم بحار، ص: 94 ارسله بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ. سپس ميگويم: إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، لا شَرِيكَ لَهُ وَ بِذلِكَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ. اينك بتو حسن جان و بتمام فرزندان و خانوادهام و كسانى كه اين نامه من به آنها ميرسد از مؤمنين وصيت ميكنم به تقوى و پرهيزكارى از خدا نميريد مگر با اسلام و چنگ بزنيد بريسمان خدا همگى و متفرق نشويد. من از پيامبر اكرم شنيدم ميفرمود: اصلاح بين مردم و ايجاد اتحاد بهتر از تمام نماز و روزه است. و آنچه نابودكننده دين است اختلاف و ناسازگارى با يك ديگر است نيروئى نيست مگر بوسيله خداى يكتا. دقت كنيد نسبت به خويشاوندان خود با آنها ارتباط داشته باشيد (صله رحم را مراعات كنيد) خداوند حساب را بر شما ساده و آسان ميگيرد. الله الله در باره يتيمان مبادا با بودن شما بنا بودى سپرده شوند از پيامبر اكرم شنيدم ميفرمود: هر كس سرپرستى يتيمى را مينمايد تا وقتى كه بىنياز شود، خداوند در مقابل اين كار بهشت را بر او ارزانى مىدارد همان طورى كه جهنم را براى خورنده مال يتيم لازم شمرده. الله الله در باره قرآن مبادا ديگرى در باره عمل بآن بر شما سبقت بگيرد. اللَّه الله در باره همسايگان پيامبر اكرم در باره آنها سفارش ميكرد پيوسته از همسايگان نام مىبرد بطورى كه ما خيال كرديم بزودى حكم ارث بردن آنها از يك ديگر تشريع خواهد شد. الله الله در باره خانه خدا تا زنده هستيد نبايد خالى از شما باشد اگر رها شود بشما توجهى نخواهد شد. و كمترين بهرهاى كه مىبرد زائر بيت الله اينست كه گناهان گذشتهاش بخشيده مىشود. الله الله در باره نماز، نماز بهترين عمل و پايه دين شما است. الله الله در باره زكات خشم خدا را فرومىنشاند. الله الله در باره روزه ماه رمضان. روزه ماه رمضان سپر از آتش است. الله الله در باره فقرا و مساكين آنها را در معاش و زندگى خود شريك سازيد. الله الله در مورد جهاد با اموال و جانها و زبانتان. جهادكننده دو نفرند 1- امام و رهبر واقعى. 2- پيرو و مطيع او كه از هدايت امام خود پيروى ميكند. مواعظ امامان عليهم السلام-ترجمه جلد هفدهم بحار، ص: 95 الله الله در باره خانواده و بازماندگان پيامبرتان مبادا بآنها ستم شود با بودن شما و قدرت داشتن از جلوگيرى ستم. الله الله در باره اصحاب پيامبرتان آنها كه موجب بدعت در دين نشدهاند و پناه براى بدعتگزارى نگرديدهاند. پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله سفارش آنها را نموده و لعنت كرده بدعتگزاران اصحاب و سايرين را و پناه دهنده بدعتگزاران را. الله الله در باره زنان و بردگان و كنيزان آخرين سفارشى كه پيامبر اكرم (ص) نمود اين بود كه فرمود شما را سفارش ميكنم در مورد دو دسته از ناتوانان زنان و كنيزان. نماز، نماز، نماز، مبادا بترسيد از سرزنش سرزنشكنندگان. خداوند، دفاع ميكند از جانب شما نسبت به كسانى كه اراده بدى نسبت بشما داشته باشند و ستم روا دارند. بمردم حرف خوب بزنيد همان طورى كه خدا شما را امر كرده امر بمعروف و نهى از منكر را رها نكنيد كه خداوند مردمان شرور را بر شما مسلط خواهد كرد بعد دعا ميكنيد و مستجاب نميشود. پسرم، هرگز ارتباط و هماهنگى و گذشت و بخشش و سبقت گرفتن در كارهاى نيك را از دست ندهيد مبادا قطع رابطه و بىاعتنائى و بىتوجهى به گرفتارى ديگران و اختلاف را از پيش بگيريد. كمك كنيد بكار نيك و پرهيزكارى مبادا كمك بگناه و ستم نمائيد. از خدا بپرهيزيد خداوند سخت كيفر ميگيرد، خداوند شما خانواده را حفظ كند و پيامبرتان را در مورد شما نيز حفظ كند. شما را بخدا مىسپارم و به همه شما سلام دارم. رحمت و بركت خدا بر شما باد پيوسته ميگفت: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ تا به شهادت رسید.