مجتبى علیپور

میراث آیت الله العظمی مرجع فقید آیت الله سید محمد شیرازی سیزده سال پس از درگذشت اش چیست؟ آیا همچنان آنگونه که او می خواست منشأ حرکت، تغییر وبیداری در میان مسلمانان است؟ مناسبات نوینی که وی تمامی سرمایه واعتبار مذهبی واجتماعی خود را وقف آن ساخت، در زمان حیات وی وپس از آن تا چه اندازه محقق شدند؟ شاخصه های اندیشۀ این آیت الله زادۀ متولد نجف، پرورش یافتۀ کربلا ومدفون در قم را چه می توان دانست؟ میراث داران مرجعیت شیرازی پس از وی تا چه اندازه در راهی که او در تنگنای اندیشۀ اسلامی معاصر شیعی گشوده بود، گام برداشتند؟ نقش آیت الله العظمی سید صادق شیرازی دراین میان چه بوده وچیست؟ این پرسش وپرسشهایی دیگر که این روزهای در اذهان عمومی بویژه قشر مذهبی مطرح است، موضوع این سلسله نوشتارها خواهند بود.
ذهن حساس، اندیشۀ پویا وروش مندی در طرح
آنچنانکه تاریخ حوزه های علمیۀ شیعه هم به روشنی نشان داده است، یکی از مشکلات حوزه طی قرون متمادی بویژه از قرن هشتم هجری به بعد، درون گرایی وکنار گذاشته شدن پرداختن به مسائل اجتماعی از اولویت ها ودستورکار حوزه های علمیۀ شیعه بوده است. پرداختن به دغدغه های جامعه بویژه در دورانی که اولویت اصلی علمای شیعه مستند کردن اندیشه های شیعه وتدوین ودسته بندی اصول کلامی واعتقادی شیعه بود  عملاَ آنقدر طولانی شد که کلام شیعی واستوار ساختن شالوده های هویت شیعی نوعی بازدارندگی از پرداختن به دغدغه های اجتماعی جامعۀ شیعی را درپی داشت.
در موارد محدود ورود علمای شیعه به حوزۀ اجتماع، فهم اجتماعی عالمان ورحانیون دین بیشتر حول محور اجرای شریعت وبطور مشخص اجرای حدود اسلامی می چرخیده است. این مدخل به اجتماعیات دین عملاً پویایی ودینامیک دین در عرصۀ جامعه را به ایستایی بر مبانی حقوقی وقضایی محدود می سازد، مشکلی که امروزه در میان اهل سنت در قالب بنیادگرایی وسلفی گری انجامیده است. در میان شیعیان البته به سبب کوتاه تر بودن نسبی عمر حضور عالمان دین در عرصۀ سیاست این روند در عرصۀ سیاست عملاً کمتر به چشم آمده ونمود آن بیشتر در قالب انزوای اجتماعی دیده شده است. 
این درون گرایی وبی تفاوتی به تحولات ودگرگونیهای سهمگین ناشی از درافتادن ناخواستۀ جوامع خاورمیانه به سیل بنیان کن مدرنیته، بویژه تا پیش از انقلاب بهمن 57 به اوج خود رسید. امام خمینی ونهضت او را درحقیقت باید نقطۀ پایان بر این بی تفاوتی اجتماعی ودرون گرایی حوزه دست کم در حوزۀ جغرافیایی ایران وبطور مشخص قم دانست. هرچند حوزۀ نجف هم کوشید تا دامن از این روند برکشد، اما در نهایت جریان امور نشان داد، بنایی را که معمار فقید نظام جمهوری اسلامی برپایۀ ممزوج ساختن فقه شیعی وعرفان صدرایی بنیان گذاشته بود، دیگر قطب علمی تشیع در نجف را هم تحت الشعاع خود قرار داده بود. براین اساس حتی اگر حوزۀ علمیه شیعه بخواهد دامن از سیاست وآلودگی هایش برکشد، نمی تواند در برابر سیل تقاضای مؤمنین برای ورود به عرصۀ فعالیتهای اجتماعی ومدنی در دراز مدت مقاومت کند.
درک مشترک از چنین تحولی هم بود که آیت الله العظمی سید محمد شیرازی را به استقبال آیت الله تبعید شده از ایران به نجف واداشت واو را میزبان رهبر نهضت نوپا در کربلای معلی ساخت. آیت الله العظمی شیرازی وآیت الله العظمی خمینی هردو افزایش اقبال عمومی وتقاضا نسبت به حوزۀ دغدغه مند را دریافته بودند، با این تفاوت که یکی پروژۀ خود را بطور مشخص محدود به ایران واز رهگذر توسعۀ مفهومی ومصداقی "ولایت" و "ولی" وبرقراری حکومت اسلامی پیگیری میینمود ودیگری رایزنی وشورای میان مراجع تقلید وتمرین شورا در سطج رهبری اجتماعی وسپس تطبیق کلان آن در عرصه سیاست را مسیر پاسخگویی به این نیاز می دانست.
حساسیت ذهنی امام شیرازی، آنچنانکه مقلدینش خطابش می کنند، به روشنی می توان در آثارش مشاهده می شود. نگاهی به عناوین کتب این مرجع تقلید بیش از هرچیز نشان دهندۀ اندیشه ورزی ودینامیک فکر در شخصیت این مرجع فقید است. چاپ وتألیف بیش از هزار عنوان کتاب ورساله در باب موضوعات مختلف از کلام، اصول وفقه گرفته تا سیاست واقتصاد ومحیط زیست، بیش از هرچیز نشان دهندۀ دو مطلب است؛ حساسیت  نسبت به تحولات ودگرگونیهای اجتماعی ودیگری برداشتن گامهای عملی ونظریه پردازی در باب مسائل جدید. مسائلی که اتفاقاً خلاء نظریات اسلامی واخلاقی در باب آنها از نخستین روز برقراری حکومت اسلامی در کشورمان به روشنی مشهود بود وتا امروز در بسیاری حوزه های قابل رهگیری است. تألیف دورۀ کامل فقه تحت عناوین همچون فقه اقتصاد، فقه مدیریت، فقه سياست، فقه محیط زیست وبیش از صد مجلد در ابواب نوین فقه شیعه از میراث هایی است که سیزده سال پس از درگذشت این مرجع فقید، وی را از معدود چهره های برجستۀ شیعه می سازد که طی چند صد سال اخیر که نقش مهمی در تجدید اندیشۀ ورزی شیعی داشته است.
رهبر انقلاب، آیت الله خامنه ای، در پیامی که  به مناسبت درگذشت این مرجع تقلید فقید منتشر کردند به این جنبه شخصیتی ایشان به این نکته اشاره کرده کردند.
این میراث فکری، هرچند امروز در مشی فکری شخص آیت الله العظمی سید صادق شیرازی مشاهده می شود، اما به دلایل متعدد نتوانسته است به شاخصۀ خط فکری شیرازی ها بدل شود. عدم پرداختن به میراث نظری آیت الله العظمی سید محمد شیرازی پس از وی، عملاً این میراث را مهجور گذاشته تا آنجا که این میراث مبنای حرکت راهبردی جریان شیرازی وشاخصۀ کلی این جریان قوی شیعه نیست.

* مقالات ومصاحبه های مندرج در سایت لزوماً دیدگاه رسام نیستند.