سید ابراهیم رئیسی کسی که اخیرا کنترل یک موسسه عظیم را بر عهده گرفته است، سرکوبگری است که سابقه اش به دهه شصت شمسی باز میگردد. در هجدهم اسفند، علی خامنه ای رهبر ایران اولین متولی مجموعه آستان قدس رضوی را پس از سی و هفت سال منصوب کرد. آستان قدس رضوی ثروتمندترین و احتمالا مهمترین هویتی است که زیارتگاه مشهد و امپراطوری گسترده تجاری آنرا اداره میکند. این انتصاب در پی مرگ رئیس طولانی مدت این موسسه، عباس واعظ طبسی رخ داد. مجموعه آستان قدس در حال حاضر بزرگترین دارایی مذهبی جهان اسلام است و ابزار مالی مهمی برای اسلامگرایان تندرو در منطقه به شمار میرود.
بازیگران اصلی یک شهر
مشهد دومین شهر بزرگ ایران هم بلحاظ مساحت و هم از نظر جمعیت است. مشهد مذهبی ترین شهر ایران نیز میباشد، جایی که علی ابن موسی یا هشتمین امام معصوم (امام رضا) دفن شده است. مشهد در قلب استان خراسان رضوی واقع شده است که نقش قابل ملاحظه ای در شکل دادن به ایرانیان و هویت مذهبی اشان کرده است. طبق آمار منتشره در آخرین شماره مهرنامه، مشهد سالانه ۲۲ میلیون زائر را در خود جای میدهد. این شهر در عین حال نقش ویژه ای در زندگی اجتماعی-مذهبی مردم ایران دارد. مشهد در دوران آیت الله خامنه ای رنگ و بوی سیاسی به خود گرفت، وی در سال ۱۹۳۹ میلادی در این شهر بدنیا آمد، درس خواند و تا انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ در مشهد زندگی میکرد. از زمانی که خامنه ای در ۱۹۸۹ میلادی به رهبری رسید، پایه گذار سنت سفر نوروزی هرساله به مشهد بود، جایی که وی در مرقد امام رضا سخنرانی خود درباره موضوعات مهم داخلی و خارجی سالی که گذشته است را با لحنی ملتهب تر از معمول بیان میکند. بطور معمول خامنه ای دخالتی در اداره محلی استان های ایران ندارد اما خراسان یک استثنا است. در مشهد وزیر کشور فقط پس مشورت نزدیک با رهبر، استاندار را منصوب میکند و رهبر باید در جریان تمام مسائل استانی قرار بگیرد. برای درک بهتر کلاف آستان قدس رضوی باید بدانیم که بیش از ۴۳ درصد زمین های این شهر در کنترل این مجموعه است. علاوه بر این مقام های رسمی تخمین زده اند که یک سوم از تمام اراضی کشاورزی در ایران به موقوفات مذهبی تعلق دارند که اکثرا تحت تملک آستان قدس هستند. کارشناسان ارزش زمین های متعلق به آستان قدرس را بیش از ۲۰ میلیارد دلار تخمین زده اند. در سال ۲۰۰۴ میلادی مجموعه ای تحت عنوان “مجموعه اقتصادی آستان قدس رضوی” به ثبت رسید تا فعالیت های تجاری و اقتصادی آستان را مدیریت کند. این مجموعه بیش از دوازده هزار کارمند دارد و در قالب هشتاد و نه مجموعه و کمپانی محتلف فعالیت میکند و با دیگر مجموعه ها مانند خاتم الانبیا و بنیاد تعاون ناجا (موسسه تعاون پلیس) در خارج از کنترل دولت رقابت میکنند؛ اولی با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مرتبط است و هر دو تحت امر رهبر هستند، موسساتی معاف از مالیات و تحت نظارت کادر منصوب رهبر. صرفنظر از تخمین کارشناسان، دولت و مردم ارزش واقعی دارایی های آستان و میزان درآمد سالیانه آنرا نمیدانند. این مجموعه فقط به رهبر ایران از طریق نماینده اش حساب پس میدهد.
کشمکش روحانیون
وقتی آیت الله خمینی در سال ۵۷ شمسی (پس از انقلاب ایران)، عباس واعظ طبسی را که بعنوان چهره رهبری کننده حوزوی های انقلابی شناخته میشد را به عنوان متولی آستان قدس منصوب کرد. با این سمت، طبسی به نفوذ و قدرت بی نظیری نه تنها در خراسان بلکه در فضای سیاسی . اقتصادی ایران دست یافت. مانند رئیس جمهور سابق ایران «اکبر هاشمی رفسنجانی»، وضعیت خوب اقتصادی واعظ طبسی به قبل از انقلاب بازمیگردد. بلعکسِ خامنه ای همشهری طبسی که از خانواده ای فقیر می آمد و در شرایط فرودستی تا قبل از انقلاب ۵۷ زندگی میکرد، طبسی در خانوادۀ متمول روحانی بزرگ شده بود. وقتی خامنه ای به قدرت رسید بدنبال جایگزین کردن مسئولان برآمده از انقلاب با همراهان و نزدیکان خودش بود. کسانی که دانش سیاسی را نه از نسل بنیانگذاران انقلاب بلکه از موسسات تحت امر خامنه ای مانند سپاه و بخش امنیتی اش کسب کرده باشند. طبسی اگرچه از نسل اول بود اما در سمت خود باقی ماند. وی هویت سیاسی مستقل خود و شهرت اجتماعی روز افزونش را با کنترل بر مجموعه عظیم آستان قدس حفظ کرد. بعنوان یک محافظه کار سنتی، طبسی علاقه ای به ظهور جناح تندروهای رژیم که از حمایت محکم خامنه ای برخوردار بودند را نداشت. در آوریل ۲۰۰۵ میلادی مدت کوتاهی قبل به ریاست جمهوری رسیدن محمود احمدی نژاد، خامنه ای، احمد علم الهدی از حامیان رئیس جمهور آینده را بعنوان امام جمعه مشهد منصوب کرد. علم الهدی به جبهه پایداری (یکی از احزاب تندرو) نیز نزدیک بود. سرانجام تنش میان طبسی و علم الهدی بالا گرفت تا جایی که این دو اکره و بی میلی خود برای دیدار یکدیگر را پنهان نکردند. از سوی دیگر دستگاه قضایی فرزند طبسی، ناصر واعظ طبسی را به فساد اقتصادی در ارتباط با پرونده شرکت المکاسب متهم کرد. گمانه زنی ها از انحراف آیت الله زمانی شدت گرفت که طبسی در دیداری خصوصی با خامنه ای از برخورد با فرزندش و لکه دار کردن تصویر خانواده اش گلایه کرد و با برخورد سرد وی مواجه شد. فارغ از اینکه خامنه ای مشغول زمینه چینی برای جایگزنی طبسی بود، وی همچنان روابط صمیمی و رسمی با رهبر و روابط گرم شخصی با رفسنجانی را حفظ کرد.
خامنه ای کنترل اش را تثبیت میکند
در انتصاب سید ابراهیم رئیسی ۵۵ ساله به ریاست آستان قدس رضوی، خامنه ای اعلان واضحی داشت. رئیسی که در قوه قضائیه سابقه کار بعنوان معاون اول را دارد به دلیل دست داشتن در کشتار زندانیان سیاسی در سال ۱۹۸۸ میلادی مشهور است. سابقه کار بعنوان دادستان دادگاه ویژه روحانیت دارد و مشهور است به وفاداری مطلق به خامنه ای و نزدیکی به جهان بینی وی. در ابتدای سال جدید میلادی رئیسی مجددا به مجلس خبرگان راه یافت جایی که وی سابقا در هیئت رئیسه آن بوده است. علاوه بر آن وی متولی امام زاده صالح تهران و موقوفات آن است و از آن مهمتر گماشتۀ خامنه ای در هیئت رئیسه ستاد اجرایی فرمان امام است – مجموعه ای غیردولتی با ۹۵ میلیارد دلار دارایی. از آنجایی که طبسی نماینده ولی فقیه در استان نیز بود، خامنه ای توانست علم الهدی را نیز جایگزین وی کند. علم الهدی که متولد مشهد است، علاوه بر اینکه دخترش همسرِ رئیسی است، از دوستان و رفقای قبل از انقلاب خامنه ای نیز بشمار میرود و هردو دیدگاه مشترکی درباره تهاجم فرهنگ غربی و خصومت بر علیه ارزش های لیبرال و دموکراتیک دارند. نقوذ علم الهدی و رئیسی حالا فراتر از استان خراسان رضوی خواهد بود و قلمروهای مختلف سیاسی و فرهنگی و اقتصادی خواهند داشت. در هشتم مارچ میلادی امسال، همان روزی که خامنه ای علم الهدی را منصوب کرد، وی همچنین اعضای جدید و مدیران و معاونان شورای عالی حوزه علمیه خراسان را منصوب کرد. از آنجایی که مشهد بعد از قم بزرگترین مرکز فقهی را دارد و عموما حتی بیشتر از حوزه علمیه قم تفسیرهای غیرعقلانی و رادیکال از اسلام ارائه میدهد این انتصاب ها اهمیت میابد. انتصاب های جدید بدون شک این رویه را تائید میکند و تابعیت کامل آنها به هسته اقتدارگرا و غیر انتخابی رژیم را نتیجه میدهد.
پس از خامنه ای چه خواهد شد؟
انتصابات خامنه ای به مدت کوتاهی پس از انتخابات اخیر پارلمان و مجلس خبرگان در فوریه رخ میدهد که با مشارکت گسترده مردم و نتایجی که تمایل مردم به سیستم اقتصادی موثرتر و عادی سازی روابط بین المللی را نشان میداد، همراه بود. این رای همچنین اعتقاد طبقه متوسط فرهنگی و اقتصادی ایرانیان را نشان میدهد به اینکه صندوق رای تنها امید نجات طبقه شکننده متوسط در ایران است. برخلاف این امید، هسته ضد غرب و رادیکال رژیم بصورت روشمند جایگاه خود را قوی تر میکند. بر اساس تثبیت این قدرت و حفاظت از منافع سیاسی و اقتصادی بیشمار طرفداران آن، مدل اسلام انقلابی ایران پس از مرگ خامنه ای بر شکل دادن به دستور کار جانشین اش اصرار خواهد ورزید، فارغ از اینکه این جانشین چه کسی باشد.

* مهدی خلجی- مؤسسۀ واشنگتن

** مقالات ومصاحبه های مندرج در سایت لزوماً دیدگاه رسام نیستند.