نیلوفر زارع
نظام  پارلمانی؛ بازگشت به پیش از جمهوری اسلامی
جرس: اظهارات رهبر جمهوری اسلامی درباره احتمال تغییر مدل حکومتی از ریاستی به پارلماتی با تحلیل ها و واکنش های متفاوت در فضای سیاسی ایران روبرو بوده است.آقای خامنه هفته گذشته در جریان سفر به استان کرمانشاه گفت که " شرایط نظام فعلی سیاسی کشور، ریاستی است، اما اگر در آینده احتمالا دور، احساس شود نظام پارلمانی برای انتخاب مسئولین بهتر است، هیچ اشکالی در تغییر ساز و کار فعلی وجود ندارد."
برخی مقام های بلندپایه در روزهای اخیر از این سخنان استقبال کرده اند اما هواداران دولت احمدی نژاد واکنش های شدیدی به آن نشان داده اند. کنشگران جنبش سبز و سایر نیروهای خواهان تغییر نیز این اظهارات را بخشی از فرآیند انسداد سیاسی و نشانه میل روز افزون رهبری و نهادهای حامی وی برای بسط اقتدارگرایی ارزیابی کرده اند.
طرحی برای آینده دوردست؟
اظهارات رهبر جمهوری اسلامی درباره تغییر شیوه حکمرانی از ریاستی به پارلمانی را باید مبتنی بر پیشینه نزاع های سیاسی در ساخت قدرت جمهوری اسلامی ارزیابی کرد. پیشینه ای که در آن همواره کشمکش های حادی میان قوه مجریه با رهبری نظام در جریان بوده است. برخی ناظران سیاسی طرح تغییر مدل حکومتی در شرایط فعلی را نیز ناشی از نزاع های شدیدی می دانند که طی ماه های اخیر میان هواداران دولت و رهبری برقرار بوده است. حمایت قاطع "علی لاریجانی" رییس مجلس شورای اسلامی از ایده آقای خامنه ای برای تغییر نظام از ریاستی به پارلمانی یکی از نشانه های عمده تلاش برای تضعیف دولت احمدی نژاد تفسیر شده است. لاریجانی در صف بندی کنونی  نیروهای قدرت از نزدیکان  رهبری به شمار می رود و روز شنبه- ۳۰ مهر ماه- در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر در حمایت از طرح وی گفت که  "استقرار نظام پارلمانی" و "انتخاب رئیس‌جمهور از سوی نمایندگان مجلس" ساختار کشور را "منظم‎تر" می‌کند و مجلس می‌تواند برخی اختیارات رئیس‌جمهور را "محدود" کند. رئیس مجلس ایران همچنین با "معقول" دانستن شیوه انتخاب رهبر در جمهوری اسلامی ایران که بر عهده مجلس خبرگان گذاشته شده است، گفت: " در مورد سطوح بالای کشور نیز چنین شیوه انتخابی معنا دارد و معقول است. باید برای جایگاهی مانند جایگاه ریاست جمهوری که بسیار حساس است فرد مورد نظر با دقت انتخاب شود." ناظران سیاسی معتقدند که این حمایت معنادار به منزله زمینی چینی افراد نزدیک به آقای خامنه ای برای تغییر مدل نظام حکومتی است. در این حال رسانه های نزدیک به رهبری در روزهای اخیر مصاحبه ها و گزارش هایی را ترتیب داده اند که می توان آنها را به معنای بستر سازی تبلیغی جهت جا انداختن تغییر مدل حکومتی ارزیابی کرد. آقای خامنه ای در اظهارات خود گفته بود که تغییر مدل حکومتی در آینده احتمالا دور می تواند مورد بررسی قرار گیرد، با این حال شوق هواداران او برای چنین تغییری بالاست و  ظاهرا از هم اکنون برای عملی شدن اش آماده اند.
چماقی بالای سر دولت
مدعای اصلی هواداران رهبر جمهوری اسلامی در حمایت از نظام پارلمانی این است که در چنین نظامی می توان نظارت سخت گیرانه تری بر فعالیت نخست وزیر به عنوان متولی امور اجرایی کشور داشت. "حمیدرضا کاتوزیان"، عضو محافظه کار مجلس شورای اسلامی در روزهای پایانی شهریور ماه اعلام کرده بود که نظریه جایگزینی نخست‌وزیر به جای رئیس‌جمهور اکنون بین بعضی از نمایندگان مجلس که وجهه سیاسی بیشتری دارند، مطرح و مورد بررسی و صحبت است و .."کشور می‌تواند به عنوان عالیترین مقام اجرایی، نخست‌وزیری داشته باشد که توسط مجلس انتخاب شود." او گفته بود "این نظریه از این رو قابل تامل و توجه است که پاسخگویی قوه مجریه را در قبال نمایندگان ملت افزایش می‌دهد." ریشه استدلال کاتوزیان در پیوندی بود که میان حذف پست ریاست جمهوری با تقویت جایگاه رهبری برقرار می کرد. او مدعی شده بود" اخيراً نظريه‌ای بين صاحب‌نظران سياسی مطرح شده، مبنی بر اينکه با توجه به اينکه کشور ما از نعمت ولايت فقيه و رهبر انقلاب برخوردار است، نيازی به وجود رئيس‌جمهور در کشور نيست." نظیر این استدلال در میان برخی هواداران رهبر به شکل صریح تری طرح شده است. یکی از وبلاگ نویسان طرفدار آقای خامنه ای با تاکید بر غیرپاسخگو بودن احمدی نژاد مقابل رهبر گفته "رئیس جمهور غیر پاسخگو،‌‌ همان بهتر که نخست وزیر باشد." وبلاگ «خیزران» نوشته که محمود احمدی‌نژاد  در حال حاضر مقابل سایر قوای دیگر ایستاده و نسبت به نگرانی‌های رهبری  بی اعتنا است. او در انتهای یادداشت خود پس از طرح این سوال که  آیا تغییر نظام از ریاستی به پارلمانی در آینده نزدیک اتفاق می افتد؟ پاسخ داده که "به نظر می‌رسد چنین احتمالی بعید باشد اما کسی چه می‌داند، اگر احمدی‌نژاد همین طور ادامه بدهد، شاید دولت دهم به چهار سال تمام هم نکشد و این اصلاحت زود‌تر اتفاق بیفتد!" نظیر این هشدار درباره تغییرات سریع در مدل حکومتی جمهوری اسلامی را "محمد دهقان"٬ عضو هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی نیز بیان کرده است. او هفته گذشته در گفتگو با سایت جهان نیوز گفته بود:" در صورتی که تیم احمدی‌نژاد "نظام را دچار بن‌بست کند" پیش از پایان دوره دولت دهم با آن "برخورد سختی" خواهد شد. دهقان در تحلیل تاکتیک های هواداران رهبری مقابل دولت احمدی نژاد  گفته که "دسته‌ای از محافظه‌کاران معتقدند باید به گونه‌ای مراقبت نمود تا جریان انحرافی موجب اختلال در نظام اسلامی نشود و دولت بتواند تا پایان دوره به کار خود ادامه دهد" اما  گروه دیگری می‌گویند: " اگر فشار از روی این جریان برداشته شود و احساس آرامش داشته باشد، خطر برهم زدن آرامش جامعه توسط این جریان بیشتر می‌شود."
انتقاد از طرح رهبر
محمود احمدی نژاد در واکنش به اظهارات آقای خامنه ای پیرامون تغییر مدل حکومتی در جمهوری اسلامی سعی کرده است که این اظهرات را کم اهمیت جلو دهد. او گفته است که "مقام معظم رهبری در جمع دانشجویان و دانشگاهیان در برابر سوالی علمی پاسخ علمی مطرح كردند و هیچ‌گونه مساله خاصی وجود ندارد و در قانون اساسی جایگاه و اختیارات همه مسئولین مشخص است." از نگاه تحلیلگران این سخن به معنای آن است که احمدی نژاد تهدیدها و هشدارها درباره افزایش فشارها به دولت اش از سوی رهبری و نهادهای منصوب وی را جدی نمی گیرد. در همین حال "فاطمه بداغی" معاون حقوقی رییس جمهور نیز در واکنشی مشابه سعی کرده که اظهارات آقای خامنه ای را نه یک برنامه جدی برای تغییرات در ساخت سیاسی بلکه بیانگر پویایی قانون اساسی معرفی کند. او گفته اظهارات رهبری" در اجتماع دانشگاهیان استان كرمانشاه مبنی بر اینكه مهندسی نظام و ساز و كارها می‌تواند بر‌اساس اصول و اقتضای زمان تغییر كند، به همین انعطاف‌پذیری قانون اساسی بر‌می‌گردد." یکی از مهم ترین نشانه های حاکی از نارضایتی هواداران دولت  اما به واسطه بازنشر مطلبی از روزنامه ایران در سایت «دولت ما» از رسانه‌های نزدیک به اسفندیار رحیم مشایی بازتاب یافت. روزنامه ایران در مطلب خود مطرح کنندگان تغییر نظام از ریاستی به پارلمانی را نظریه کسانی دانسته بود که می خواهند خود را به عنوان «نخبه سیاسی» به جامعه معرفی کنند. این روزنامه نوشته بود: «الان رقابت رفته روی مطرح شدن، یعنی هرکی داره یه راهی پیدا می‌کنه تا خودشو مطرح کنه. مثلا برای اینکه نشون بدی نخبه سیاسی هستی، بگی ما رئیس جمهور نمی‌خواییم و به جاش می‌شه صدراعظم، داروغه و… بذاریم.» سایت دولت ما پس از بازنشر این مطلب توسط مقام های قضایی فیلتر شد. این تنها پایگاه رسانه ای هوادار احمدی نژاد نبود که بابت مخالف اش در این زمینه مورد قهر قرار گرفت. وبلاگ "مجتبی دانشطلب" از هواداران سرسخت محمود احمدی‌نژاد نیز به واسطه که انتقاد‌هایی که متوجه اظهارات آقای خامنه‌ای کرده بود، حذف شد. این وبلاگ‌نویس  روز دوشنبه (۲۵ مهر) در وبلاگ نوپای خود نوشته بود که "حذف ریاست جمهوری متضمن یک هراس افراطی از دست زدن مردم به انتخاب مستقیم است."وی نوشته بود که  آقای خامنه‌ای پس از علنی شدن اختلاف‌هایش با حمدی‌نژاد «فردی که از ابتدا هم منتخب رهبری نبود»، «به تدریج به نمایندگان، مشاوران و شخصیت‌های مخالف دولت اعتماد کرده‌اند و حالا چنین سخنان عجیبی را به زبان آورده‌اند.» دانشطلب افزوده بود: «سخنان اخیر رهبری بیم بزرگی را در میان مردم ایجاد می‌کند، بیم از برنامه‌ای پشت پرده که آنچنان سریع اتفاق می‌افتد که مردم را کاملا منفعل و بی‌اراده خواهد کرد.» این وبلاگ‌نویس در مخالفت با تغییر نظام ریاستی به پارلمانی خطاب به خامنه‌ای نوشته بود:  «باید قاطعانه به اطلاع ایشان رساند که این کار به دلیل نقض انتخاب مستقیم مردم و بازیچه کردن ریاست دولت در دست سیاسیون قطعا اشتباه است و مخالفت‌های بسیاری را هم به دنبال خواهد داشت.» او پس از فشارها و انتقادهایی که پس از نگارش این یادداشت انتقادی احساس کرد، مجبور به عذرخواهی از رهبر جمهوری اسلامی شد.
بازگشت به پیش از جمهوری اسلامی
هواداران تغییر اعم از نیروهای جنبش سبز و سایر کنشگران دموکراسی خواه در روزهای گذشته واکنش هایی را بروز داده اند که  نشان می دهد از دید آنها  ایده تغییر نظام از ریاستی به پارلمانی نشانه ای تازه از میل حکومت به بسط اقتداگرایی است. در شبکه های اجتماعی جنبش سبز طی روزهای اخیر این موضع میرحسین موسوی در بیانیه پنجم خود به وفور بازنشر نشده که گفته بود:" اینجانب چون به صحنه می‌نگرم آن را پرداخته شده برای اهدافی فراتر از تحمیل یک دولت ناخواسته به ملت، که تحمیل نوع جدیدی از زندگی سیاسی بر کشور می‌بینم."  کنشگران جنبش نیز در اظهارات خود بر این فرضیه انگشت تاکید گذاشته اند که به دلیل نظارت استصوابی در برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی، انتخاب نخست وزیر از درون مجلس به فرادستی هرچه بیشتر آقای خامنه ای منجر می شود و مجلس و نهاد اجرایی کشور را بیش از همیشه آلت دست وی قرار می دهد. آنها می گویند که حذف پست ریاست جمهوری هزینه نظام را برای تحمیل شیوه حکمرانی اقتداگرایانه پایین می رود و به باندهای قدرت فرصت و مجال بیشتری برای رشد و نمو می دهد. آنچه بیش از همه فعالان دموکراسی خواه را نسبت به ایده نظام پارلمانی بدبین کرده است تضاد رفتار و ادعای مقام های جمهوری اسلامی درباره چنین نظامی است. نظام پارلمانی در شرایطی معنا می یابد که نمایندگان مجلس از طریق رقابت های هدفمند احزاب قدرتمند و با برنامه برای نشستن بر کرسی های قدرت را پیدا کنند و هر حزبی که اکثریت مجلس را به عهده داشت بتواند دست به کار تشکیل مجلس شود، حال آن که با اراده آشکار جمهوری اسلامی برای تضعیف و حذف احزاب مخالف اساسا زمینه های بدیهی تشکیل نظام پارلمانی وجود ندارد و اگر در چنین وضعیتی نخست وزیر از درون مجلس انتخاب شود چنین فردی به آلت دست نهادهای بالاتر تبدیل خواهد شد. برخی ناظران بر اساس همین ارزیابی معتقدند که تغییر نظام از ریاستی به پارلمانی موقعیت حکومت در ایران را به دوران ماقبل جمهوری اسلامی برمی گرداند که در آن نخست وزیر آلت دست شاه بود و اراده نمایندگان در عزل و نصب نخست وزیر نیز تابع اراده شاهانه قرار داشت.

**مصاحبه ها ومقالات مندرج در سايت رسام لزوماً ديدگاه رسام نمي باشد.