ایران ۱۰ درصد از منابع نفت جهان را در خود جای داده است. بر اساس آخرین اخبار نفت و گاز، در حال حاضر تعداد ۱۵۴ میدان هیدروکربنی و ۲۹۷ مخزن نفتی و گازی در ایران کشف شده است. 

۱۰۲ تا از این میادین نفتی و ۴۳ تای دیگر میادین گازی هستند. با اکتشافاتی که صورت می‌گیرد تعداد این منابع رو به افزایش است.

ایران اکنون دومین جایگاه را در میان کشورهای صادرکننده نفت( اوپک) دارد. جایگاهی که به نظر می‌رسد با وجود تحریم‌ها علیه این کشور از سویی و افزایش فعالیت نفتی دیگر کشورهای صادرکننده نفت در معرض خطر است.

ایران ۱۳ میدان مستقل و ۶ میدان مشترک از ۳۵ میدان هیدروکربوری خلیج فارس یعنی سهم قابل توجهی از منابع دریایی را به خود اختصاص داده اما بر اساس گزارش‌های رسمی، کشورهای عربی همسایه ۹ برابر ایران از این میادین مشترک برداشت می‌کنند. وجود ۳۵ میدان مشترک نفتی و گازی در دریا و خشکی با کشورهای همسایه نشان‌دهنده وضع بحرانی پروژه‌ها در ایران است.

ایران با کشورهای همسایه یعنی عراق، ترکمنستان، کویت، عربستان، قطر، امارات و عمان دارای مخازن اشتراکی است. حداقل ۱۶ مخزن مشترک بین ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس وجود دارد. مخازن مشترک خشکی میان ایران با کشورهای عراق و ترکمنستان نیز وجود دارد. در طول مرز مشترک ایران و عراق پنج مخزن نفتی نفت‌شهر، دهلران، پایدار غرب، آزادگان و یادآوران وجود دارد.

در حالی که بر اساس گزارش‌ها، همسایگان ایران ۹ برابر ایران از این میادین مشترک برداشت می‌کنند، علی آبادی، سرپرست وزارت نفت، سال گذشته از برنامه‌های دولت برای افزایش برداشت از ذخایر مشترک نفتی به میزان قابل توجه در طول برنامه‌ پنجم خبر داده بود.

این در حالی بود که در همان زمان حمیدرضا کاتوزیان، رئیس کمیسیون انرژی مجلس از کم کاری وزارت نفت در برداشت از میدان‌های مشترک انتقاد کرده و گفته بود که صنعت نفت ایران در توسعه بیشتر میدان‌های مشترک خود به کشورهای عربی شریک در این میدان‌ها باخته است.

به اعتقاد کاتوزیان کم کاری دولت و وزارت نفت در حدی‌ست که تا ایران بخواهد قرارداد برداشت از یک مخزن مشترک را امضا کند،این مخزن در اثر برداشت فراوان اعراب، به نیمه عمر خود رسیده است.

همچنین ناصر موسوی لارکانی، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس، دو سال پیش تاخیر در برداشت از میدان گازی پارس جنوبی را پانزده سال اعلام کرده بود.

عراق جایگاه خود را از ایران پس می گیرد

برخلاف ایران که به واسطه تعلل بسیار و احاطه شدن توسط تحریم‌های مختلف در سال‌های گذشته با مشکل کاهش برداشت و تولید روبرو بوده، کشورهای همسایه به تاخت از ایران دور شده و به جایگاهی که کشورمان در اوپک دارد نزدیک می‌شوند.

اکنون نه تنها قطر نسبت به برداشت از ذخایر مشترک خود با ایران ۱۰ سال یا به قولی ۱۵ سال زودتر وارد میدان شده است، عراق نیز که چند سالی با کاهش تولید نفت مواجه بود، اینک چشم‌انداز تولید ۶ میلیون بشکه‌ای را پیش روی خود دارد.

براساس اعلام وزارت نفت و انرژی عراق قرار است این کشور در ۳ سال آینده به تولید ۶ میلیون بشکه در روز و در ۶ سال آینده به تولیدی برابر با ۱۲ میلیون بشکه در روز برسد.

این به معنی پیشی گرفتن از ایران و عربستان و تصرف قطعی جایگاه ایران در اوپک خواهد بود.

عراق که سال‌ها دومین دارنده ذخایر نفتی اوپک بود، چند سالی این جایگاه را به ایران داده بود و اکنون می‌رود که دوباره بر صندلی پیشین خود تکیه بزند. چیزی که با افزایش مطالعات اکتشافی و استفاده از تکنولوژی کشورهای غربی برای کشف و برداشت بیشتر از مخازن در آینده‌ای نزدیک به وقوع خواهد پیوست.

از سویی عراقی‌ها اکنون نیز در میادین آزادگان و یادآوران سخت مشغول برداشت هستند، در حالی که ایران به گفته علی احمدی، کارشناس نفتی ایران از میدان یادآوران اصلا برداشت نفت ندارد.

در واقع اکنون نیز عراق از صادرات روزانه نفت ایران پیشی گرفته است.

افزایش وابستگی دولت به درآمدهای نفتی

وابستگی دولت ایران به درآمدهای نفتی تشدید می شود و بخش زیادی از بودجه کشور به درآمدهای نفتی وابسته است.

فروردین ماه امسال عماد حسینی، سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس با تاکید بر ادامه وابستگی لایحه بودجه ۱۳۹۱ به  درآمدهای نفتی، دولت محمود احمدی نژاد را متهم کرد که کاهش وابستگی بودجه به نفت پشت ویترین شعار دولت باقی مانده است.

تحریم نفت ایران که از اول ژوئیه سال جاری میلادی آغاز شد، از چند ماه پیش تاثیرات منفی خود را بر تولید نفت آشکار کرد و تولید نفت کشور را به پایین‌ترین سطح ملی طی ۲۰ سال گذشته رساند.

از کل نفت صادراتی ایران که چیزی حدود ۲/۲ میلیون بشکه بود، ۶۰۰ هزار بشکه معادل ۲۵ درصد از سهم صادرات کشور کاهش یافت.

و براساس گزارش‌ها با چنین کاهشی ایران ۱۰ میلیارد دلار از درآمدهای نفتی خود را از دست داده است.

اکنون با اجرایی شدن تحریم‌ها و رکود فروش نفت ایران، منابع درآمد این کشور نیز کاهش می‌یابد. کاهش نقدینگی را اگر در کنار عامل فقدان تکنولوژی و قطعات و وسایل لازم برای توسعه و برداشت از میادین نفتی بگذاریم، مشکل اصلی و عمده ایران بیشتر به چشم می‌آید:" کاهش امکان برداشت از میادین  و در نهایت از دست رفتن بخش بزرگی از سرمایه ملی مشترک"

نمونه واضح آن میدان گازی پارس جنوبی‌ است. پارس جنوبی، یکی از بزرگترین منابع گازی جهان است که بر روی خط مرزی مشترک ایران و قطر در خلیج فارس قرار دارد و یکی از اصلی‌ترین منابع انرژی کشور به شمار می‌رود. اما در ۷ سال گذشته حتی یک فاز از بزرگترین پروژه نفتی ایران در میدان گازی پارس جنوبی به بهره‌برداری نرسیده است.

خروج مرگبار

هرچند در دوره اصلاحات و ریاست جمهوری محمد خاتمی بسیاری از شرکت‌های سرمایه‌گذار نفتی خارجی پس از یک دوره طولانی تحریم ایران، امضای قرارداد با وزارت نفت ایران را از سر گرفتند و همکاری خود را با کشورمان آغاز کردند، اما پس از به قدرت رسیدن احمدی‌نژاد این شرکت‌ها قراردادهای خود را که اکثرا از نوع بیع متقابل بود، فسخ کرده و مناطق نفتی ایران را ترک کردند.

خروج این شرکت‌ها ضربه‌ای سنگین به وضعیت برداشت نفت در ایران زد . درحالی که از ۲۴ فاز پارس جنوبی، ۱۰ فاز در دوره اصلاحات تاسیس و ۵ فاز به بهره‌برداری رسیده بود در دوره احمدی‌نژاد هیچ فازی به مرحله بهره‌برداری راه نیافت.

هرچند ایران برای مقابله با این وضعیت از شرکت‌های چینی و هندی کمک گرفت اما اتکای بسیار این شرکت‌ها به تجهیزات و امکانات شرکت‌های غربی و فقدان امکان استفاده از آنها در ایران سبب شد که وزارت نفت به شرکت‌های نفتی داخلی برای ادامه کار روی بیاورد. گزارش‌ها نشان می‌دهد که از آن زمان و با قدرت گرفتن قرارگاه خاتم الانبیا به عنوان بزرگترین دارنده قراردادهای نفتی هنوز هیچکدام از پرو‌های پارس جنوبی طرف قرارداد با این شرکت‌ها به بهره‌برداری نرسیده است.

نیاز به تکنولوژی که تاکنون مشکل اصلی این شرکت‌ها بود، اکنون با اعمال تحریم‌های نفتی غرب علیه ایران در سایه مشکل بزرگتری یعنی فقدان سرمایه قرار گرفته است.

رستم قاسمی در آستانه تحریم‌ها بر استفاده از پیمانکاران داخلی برای خودکفایی در تولید برخی تجهیزات تاکید کرده بود، اما ایران به ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه برای تحقق برنامه‌های نفتی خود دارد. در حالی که با اعمال تحریم‌های بیشتر علیه ایران، کاهش تولید نفت به کاهش بیشتر درآمد کشور منجر خواهد شد و نیز فقدان تکنولوژی خارجی سبب کاسته شدن از برداشت و تولید نفت می‌شود. یعنی افتادن در دور باطلی که راه خروج از آن چندان آسان و سهل نیست.